ribbedebie

Jemen 

Aan de grenzen van het toerisme

Eind 2006 heb ik een toer door Jemen gemaakt, als begeleider van een groep toeristen. Van nergens was dit Arabisch land in één seizoen tot een topbestemming opgeklommen, zo mooi en ongeschonden is het.
We liepen er wat op de toppen van onze tenen rond, je voelde je er toch wel een ongevraagde indringer. Dat vonden de locale behoeders van Islam-ethiek ook en met enkele welgemikte aanslagen schoten ze de maanden daarop het toerisme het land weer uit. Daarmee is Jemen geschrapt uit de reisbrochures en kan het zich in afzondering handhaven in machtsvormen en tradities van heel lang geleden.

Noord-Jemen: nu eens 7de, dan weer 21ste eeuw

In 1962 kwam de laatste heerser van een oude, uiterst conservatieve dynastie in Noord-Jemen ten val. 44 jaar na die regime-wissel twijfelt Jemen nog altijd tussen moderne tijd en traditie. Ook nu staat het land cultureel en religieus nog dichter bij de tijd van Profeet Mohammed dan bij die van de Westerse markteconomie.

'Authentiek' is het woordje dat ik verkies voor wat zich vóór onze ogen afrolt. Enkele super-rechtse tenoren uit het gezelschap houden het bij 'middeleeuws', 'achterlijk' en nog meer van dat moois. Het vraagt in ieder geval niet veel fantasie om je voor te stellen hoe in dit land al duizend jaar geleefd wordt. Alles is nog aanwezig. De steden en dorpen, in natuursteen of aarden muren opgestrokken, steevast genesteld op oninneembare toppen van scherpe bergwanden. De mannen, in lange witte jellaba (futah) of wit hemd en gekleurde kilt, de brede gebrodeerde riem rond het middel, die de kromdolk (jambiya) tegen de buik klemt, een doek op het hoofd. Vrouwen rondwandeld in een zwarte mantel, bedekt van kop tot teen, alleen de ogen vrij. En dan is er het unieke decor van de hoge, traditionele huizen met wit-omrande raamopeningen in peperkoeken-huisjestijl.

Alleen van buitenaf gezien lijkt het één land

Tijdens de rondrit wordt alsmaar duidelijker dat Jemen niet alleen visueel intact is. Ook sociaal heeft de huidige Westers geörienteerde staatsvorm nog maar heel weinig veranderd. Eigenlijk heeft die alleen op de hoofdstad Sana'a impact. Noord-Jemenieten behoren op de eerste plaats tot een uitgebreide familie, een clan, een stam. De autoriteit en loyauteit, die de Jemeniet ten opzichte van die groeperingen moet betonen, staat boven het toezicht en wetgeving van de staat. Voor onze rit van 200 km dwars door de woestijn, doen we dan ook beroep op leden van de stam, die het gebied controleert. Onze chauffeurs, allen uit dezelfde streek ten Noord-Westen van Sana'a, zijn hier bijna evenzeer vreemden als wij. Ze laten dan ook hun wapens niet zien, die ze onder de chauffeurszetel verbergen. Leden van de controlerende stam dragen dan wel allen goed zichtbaar zware wapens over de schouders of aan de heup.

Jemen is een los verband is van kleine streek-autocratieën van feodale staatjes. Als een stam zich onrecht aangedaan voelt, breken er gevechten los. Vloeit er geen redelijk deel van de opbrengsten van gas- en oliewinning terug of worden onvoldoende lokale arbeiders aangeworven bij wegenwerken, dan wordt het zaakje gewoon opgeblazen of worden enkele buitenlanders ontvoerd om druk uit te oefenen op de centrale (on)macht. De streek rond de Noordelijke stad Saada bijvoorbeeld is al maanden afgesloten van de rest van het land. De sji-itische Zaidi clan daar kwam er in opstand tegen de centrale regering. Er vielen al honderden doden. De streek staat natuurlijk niet op ons programma. Maar ook waar wij komen, is er altijd een waakvlam van onrust en geweld. Wanneer we in de oude cultuurstad Marib aankomen, zijn net vier mensen gedood in vuurgevechten. Een dispuut over lokale verkiezingen, niemand kijkt ervan op.

De hoofdstad Sana'a is dus een regeringseiland op zich. Hier heerst de president, Ali Abdallah Saleh. Verleden maand werd hij voor de zoveelste keer herkozen, hij is al aan de macht sinds 1978. Overal in de stad hangen immense affiches om hem te feliciteren. Dat is flink vervelend voor onze toeristen om hun typische plaatjes te kunnen schieten. De hoofdstad groeit buiten alle proporties. Ik lees dat Sana'a in 1962 50.000 inwoners telde. Mijn geboortestad Kortrijk moet er in dat jaar ook ongeveer zoveel gehad hebben. Nu zijn er in Sana'a twee miljoen inwoners en in Kortrijk 77.000, dank zij de fusie met de randgemeenten in 1976.

Zuid-Jemen: van tweede- naar derde wereldland

De havenstad Aden stond samen met de Jemenitische Zuidkust tot de grens met Oman en de Hadramawt-vallei een eeuw lang onder Britse koloniale controle. Ik heb de oude grens in het rood aangeduid op het kaartje bovenaan. Eind 1967 werden die Zuidelijke 'Britse' emiraatjes en sultanaatjes als één land onafhankelijk, maar niet verenigd met Noord-Jemen. De activiteiten in de grote transithaven van Aden lagen toen net zo goed als stil, door de sluiting van het Suez-kanaal 6 maand eerder bij de Zesdaagse Oorlog. Om te overleven wierp Zuid-Jemen zich dan maar in de armen van het Sovjet-blok en riep de Volksrepubliek uit. Dertig jaar lang regeerde het communistische regime met een doctrinaire ijver om u tegen te zeggen.

Bij de uiteenrafeling van de Sovjet-Unie hield het regime het in minder dan een jaar voor bekeken en ging een unie met Noord-Jemen aan, die dan vrijwel meteen weer bevochten werd in een Noord-Zuid oorlog, die tot 1994 duurde. Het oerconservatieve Soedi-Arabië sprong daarbij het progressieve Zuid-Jemen ter hulp, want ideologie woog minder zwaar dan de Soedische schrik voor een verenigd en sterk Jemen. Maar als het om vechten gaat, zijn de Noord-Jemenieten pas echt goed in hun sas, Zuid-Jemen werd onder de voet gelopen, Aden twee maand van de wereld afgesneden en uitgehongerd (in 1994 !) en na de overwinning van het Noorden werd de unie hersteld. Onze gids vertelt dat Saoedisch legermateriaal geregeld bij het verkeerde kamp afgeleverd werd. Na de wapenstilstand werd het legendarische Aden grondig 'gezuiverd'. De lokale brouwerij – de enige van het land – werd volledig in flarden geschoten, alle bars en de volledige rosse buurt rond de haven gingen dicht en vrouwen werden radicaal uit het openbaar leven geweerd.

Onze Noord-Jemenitische gids Salim herinnert zich nog dat bij een van zijn eerste bezoeken aan Aden na de hereniging er een klein incident was met een auto, waarvoor hij op het politie-kantoor moest zijn. Groot was zijn ontreddering toen hij vaststelde dat de officier van wacht een vrouw was, in politie-uniform met onbedekt gelaat. Hij en zijn chauffeur konden geen woord uitbrengen in dergelijke onvoorstelbare situatie en dropen weer af. Hij kan er nog hartelijk om lachen. Gelukkig is de situatie nu volledig identiek aan die in Noord-Jemen en geen enkele vrouw neemt nog deel aan het openbare leven (tenzij in het meisjes-onderwijs en in streng afgeschermde kapperszaken voor vrouwen). De laatste bazin van een huis van plezier in de havenbuurt, een Palestijnse, werd enkele jaren geleden achternagezeten door een woedende menigte en er is nooit meer van haar gehoord.

Zuid-Jemen: laatste communist intussen waarschijnlijk ook al imam geworden

Op religieus vlak is Zuid-Jemen na decennia van officiëel atheïsme dan in razend tempo weer de zuivere islamtoer opgegaan met een motivatie, waar zelfs onze Noordelijke begeleiders zeggen van op te kijken. In Mukalla aan de Zuidkust sluiten de winkels voor iedere gebedsdienst. In de steden van de Hadramawt en de Doan-vallei (plaats van aanslag tegen Vlaamse toeristen in januari 2008, zie verder) lopen honderden studenten de theologische scholen plat. De bekende Bin Laden familie is afkomstig uit die laatste vallei, familieleden van Osama zwaaien er nog altijd de plak.

Niet-Moslims worden met argwaan bekeken. Enkele christelijke hulporganisaties moeten de kaken stevig op elkaar klemmen om vol te houden. In Jibla werden verleden jaar drie priester-dokters van een ziekenhuis door een integrist doodgeschoten. De moordenaar werd in februari publiek terechtgesteld. Onze groep wil er alles over weten. De man werd op zijn buik op de grond gelegd en met geweersalvo’s uit mekaar gereten. Twintig jaar geleden werden nog hoofden afgehakt. In Al Hudeida herinnert Salim zich nog zo’n executie, waar een deel van het publiek al flauw viel tegen de grond nog vóór het slachtoffer zijn hoofd verloor. Ja, dat waren nog eens tijden.

Zuid-Jemen heeft een andere bevolkingssamenstelling dan het Noorden. De Noordelingen zijn zuiver Arabisch, scherp in gezicht en gelaatsuitdrukking en tribaal ingesteld. In het Zuiden wonen nog enkele tienduizenden mensen, die verwant zijn aan de volkeren van Somalië en Eritrea en een taal spreken, die verwant is met het Ethiopische Amharitsch. De mensen in Aden zien er ook meer Afrikaans uit, ze zijn donkerder van huid, hebben een rond gezicht, zijn minder slank en zien er toegankelijker uit. Je voelt je meer welkom, het is er vriendelijker. Alleen hier ontwaar ik enkele – heel bescheiden – gay-elementen bij de jonge mensen in soeks en hotels.

Kalashnikovs

Jemen bulkt van de wapens. Het Noorden telt er evenveel als inwoners. Op alle markten zijn ze te koop, pistolen, geweren, mitrailleurs. Kogels hangen in lange kogelriemen aan de luifels van de shops. Het contrast met ons thuisfront, waar iedereen nu netjes zijn wapens gaat inleveren bij de overheid, kan niet sterker. Gek hoe vlug het went van iemand in een restaurant te zien zitten met een pistool op de heup, van chauffeurs bij iedere halte de kalashnikov over de schouder te zien hangen, van om de 25 kilometer aan een zwaar bewapende controle-post te passeren. Sommige hotels zijn als beschermde burchten van de wereld afgesneden en niemand lijkt er een gevoel van onveiligheid bij te krijgen.

Maar schijn bedriegt. In twee jaar tijd wordt onze route drie keer het tafereel van een moordpartij onder toeristen en valt het doek over het toerisme.

2 juli 2007
Toeristen gedood bij aanslag in Jemen
SANAA (ANP/EFE) - Een zelfmoordenaar heeft maandagmiddag een autobom tot ontploffing gebracht op een toeristische plek in Jemen. Door de explosie bij het archeologische complex in Marib zijn zeker zeven Spaanse toeristen gedood en hun Jemenitische chauffeur. Zes Spaanse toeristen raakten gewond.
De toeristen reden in een konvooi. Dat is niet ongewoon in Jemen, waar ook geregeld buitenlanders worden ontvoerd. De aanslag zou het werk zijn geweest van het terreurnetwerk al-Qaeda, dat de vrijlating van gevangen leden zou willen afdwingen. De ouders van al-Qaeda-leider Osama bin Laden zijn Jemenieten.

18 januari 2008
Twee Belgische vrouwen vermoord in Jemen
AL-HAJRIN - Twee Vlaamse vrouwen zijn gisteren doodgeschoten op vakantie in het oosten van het Arabische land Jemen. Een andere Vlaamse reiziger kreeg een kogel in zijn dij en buik. Mogelijk zit de terreurorganisatie al-Qaeda achter de aanval. De groep van vijftien reizigers uit West-Vlaanderen was sinds 10 januari voor een twaalfdaagse rondreis in Jemen. Het gros van de groep bestaat uit vrienden die geregeld samen naar verre bestemmingen trekken, met slechts enkele buitenstaanders. Vrijdag stond een van de hoogtepunten op het programma: een bezoek aan de uitgestrekte Hadramawt-vallei.
Onderweg, in de Doan-zijvallei, werd het konvooi toeristen in een hinderlaag gelokt. Karina Lambert vertelt na aan de telefoon: 'We waren met vier jeeps op weg toen er plots een terreinwagen van achter een rots kwam gereden. Ze vielen ons aan met zes man. Ze hadden geweren en mitrailleurs bij.'
Twee vrouwen werden gedood: Claudine Van Caillie (65) uit Brugge en haar nicht Katrine Glorie (54), een advocate uit Oosterzele. Ook een plaatselijke chauffeur verloor het leven in de kogelregen. Een andere Bruggeling, Patrick Coucke, de 62-jarige ex-directeur van KBC West-Vlaanderen, werd geraakt in de dij en de buik.
Karina Lambert zegt dat de raid niets weg had van een overval. 'Ze schoten met één doel: mensen doden. Daarover is iedereen van ons het eens', vertelde ze gisteren.
De daders konden ontkomen. De Jemenitische veiligheidsdiensten startten een klopjacht, maar die leverde tot nog toe geen resultaten op.

15 maart 2009
Zuid-Koreaanse toeristen vermoord in Jemen
SHIBAM - Bij een bomaanslag in Jemen, in het zuiden van het Arabische schiereiland, zijn vier Zuid-Koreaanse toeristen omgekomen.
De aanslag vond plaats in Shibam, een ommuurde stad uit de 16e eeuw die door de Unesco, de cultuurorganisatie van de VN, is uitgeroepen tot cultureel erfgoed. De toeristen waren op een heuvel geklommen om de oude stad te fotograferen toen er een bom ontplofte. Daarbij zijn vier Zuid-Koreanen omgekomen en raakten er vier mensen gewond.

Qat

Een schriel boompje van vier meter hoog met theeblaadjesachtige bedekking staat centraal in het leven van iedere Jemeniet. Het is de qatplant, waarvan de groene, jonge bladeren gekauwd worden als drogeermiddel. De blaadjes worden al eeuwen gebruikt door de Jemenieten, maar de consumptie neemt alsmaar toe. Vroeger was het een week-end activiteit en dan nog alleen in Noord-Jemen, in Zuid-Jemen was de plant verboden. Nu kauwt iedereen iedere dag van de week. Onze chauffeurs, de shopkeepers in de soeks, politie-agenten, allen zitten ze 's namiddag met één bolle wang, waarin ze de gekauwde blaadjes proppen om zo het verheffende sap te kunnen opnemen. Stilaan worden hun ogen groter en verstart hun blik, maar ze gaan gewoon door met hun activiteiten, werken, rijden, verkopen. Iedere middag is het storm op de markten en verkoopsplaatsen van qat. Het plantje blijft maar 24 uren vers. We proberen allemaal een blaadje uit, het smaakt naar om het even welk blaadje en heeft natuurlijk geen effect. Maar intussen draait vijf procent van de landbouw al op qat en onze gids vertelt dat alle culturen moeten wijken voor nieuwe aanplantingen. Een portie qat kost 500 tot 1000 Rial, een kwart tot de helft van een gemiddeld dagloon. Qat wordt meestal gekauwd in groep. De mannen zitten ervoor in de mafrasj, de gastenkamer op de hoogste verdieping van de huizen. Verslavend blijkt de drug wel te zijn, echt schadelijk voor de gezondheid niet, voor zover je dat uit de mond van een Jemeniet mag geloven. We horen nog veel argumenten voor of tegen het gebruik, het doet denken aan de discussies over alcohol en sigaretten. Ik weet alleen dat de Jemenieten zich gelukkig mogen prijzen dat in de tijd van de Profeet Mohammed de plant nog niet bekend was, anders had ze op zijn lijst van verboden producten gestaan. Misschien een zegen voor Jemen?

Het gezelschap

Enige discretie dringt zich op. Een reisgroep, die ik zelf begeleid heb, kan ik niet zomaar op internet beschrijven. Iedereen heeft zijn leuke en speciale kantjes en waar komen die scherper naar boven dan op reis!
Zo’n reis is een reality-tv gebeuren, een veertiendaagse big brother. Ik geloof dat een oude reisleider van VTB, die er decennia groepsreizen op zitten heeft, een boek geschreven heeft over leuke dingen aan reisbegeleiding. Zal ik eens moeten op de kop zien te tikken. Misschien durf ik de hilarische persoonlijke anecdotes dan toch op internet zwieren.

Foto-manie

Intussen zal het wel duidelijk zijn voor de lezer bij het zien van de plaatjes bij dit verhaal: Jemen is één grote postkaart.
De bergen, de terrassen met gewassen, de groene valleien, de rode canyons, de burchten en dorpen op de bergtoppen, de woestijn, de lemen hoogbouw met gevelversiering, de soeks, de zo verschrikkelijk traditionele mensen, de onzichtbare vrouwen.
Waar je ook maar kijkt, de typiciteit druipt ervan af en je wordt overvallen door een onweerstaanbare drang om het beeld in te blikken.
Onze reisgroep slaat alle records. In twee weken tijd doen we naast tientallen bezoeken nog zo'n honderd foto-stops. Dan nóg wordt er voortdurend gezeurd over de gemiste kameel, het betere zicht op de burcht van de andere kant, de net ondergegane zon en de verschillende gewassen, bloemen en planten, die nog ontbreken. Een volledige encyclopedie via de lens, dat is het doel.

Eentje loopt met twee dure toestellen op de buik. Nu en dan laat hij snel een plaatje zien, dat hij genomen heeft, terwijl hij zich naar het volgende haast. Tegen het einde van de reis heeft hij een buit van 3000 foto's. De anderen laten zich niet in de hoek drummen. Een vrouw in het gezelschap is minder van een all-round beeldjesjager. Zij viseert vrouwen. We vroegen in het begin van de reis wel wat discretie en terughoudendheid bij het fotograferen van gesluierde vrouwen, maar dat haalt niets uit. Ze wil als het ware iedere zwarte schaduw, waarin ze een vrouw vermoedt, opslaan. Het wordt na een tijdje een echte safari. Als er ergens een sluier opduikt, moeten de wagens trager gaan rijden, moeten we een ommetje maken, moeten we een foto-stop inlassen. De lange tele-lenzen waarmee de foto’s genomen worden, maken de vergelijking met een jachtpartij nog completer. Na een tijdje wordt de gefascineerde fotografe iets kieskeuriger. Als er teveel vrouwen bij elkaar staan, is het ook niet goed, want dan wordt dat een grote, zwarte vlek op de foto, zegt ze en kan je niet meer zien waar het over gaat. Ik wil antwoorden dat we misschien voetzoekers moeten gooien of vuurpijlen afschieten om zo’n compacte groep uit elkaar te jagen voor de betere foto, maar ik weet niet zeker of de humor van zo’n uitspraak wel zou overkomen.

Wat nu met Jemen?

Jemen is groener dan je zou verwachten daar net onder woestijnland Saoedi-Arabië.
Het is dicht bevolkt, 22 miljoen inwoners al en met een gemiddelde aangroei van zeven grootwordende kinderen per vrouw barst ieder stadje binnen tien jaar uit zijn voegen.
Armoede is er zeker, maar honger niet. Bedelaars zijn meestal buitenlanders, die je ziet langs de transitwegen, die de Somalische en andere Afrikaanse vluchtelingen nemen op weg naar de rijke Golfstaten.

Ook Jemen is op weg naar minerale rijkdom. Eigenlijk zitten het gas en de petroleum al 20 jaar te wachten op exploitatie. Iedere poging daartoe strandde op disputen tussen de sjeiks, die ze natuurlijk met de wapens regelden.
Waar staat Jemen binnen enkele jaren? Rijker door dat gas en de petroleum, het toerisme en de fondsen van hun gastarbeiders in de Golf? Of uiteengereten door interne twisten en verloren net als buurland Somalië aan de overkant? In tegenstelling tot wat ik hoopte eind 2006, is het de laatste jaren flink de verkeerde kant uitgegaan met het land.
Onder Bush zijn Amerikanen het nochtans niet gaan verknoeien, die kans kregen ze nooit. Obama daarentegen begint het land te bestoken. De Jemenieten zijn eensgezind (voor een keer) volstrekt anti-Amerikaans. De ambassade in Sana'a is volledig van de rest van de stad afgesloten door een veiligheidscordon (toch kreeg ze in 2008 nog een serieuze pandoering). Enkele jaren geleden sloeg een rubberbootje met explosieven een groot gat in een Amerikaanse oorlogsbodem, de USS Cole, die vóór Aden voor anker lag. Met hun steun aan Saddam Hussein in de twee oorlogen tegen Irak, scoorden de Jemenieten natuurlijk ook niet in de V.S. Ik vind het zelfs gek dat ze onder Bush geen plaatsje bemachtigd hebben tussen de schurkenstaten van de ‘As van het Kwaad’. Dat zou een reis naar Jemen nog extra spannend gemaakt hebben. Ik heb toen vaak gehoord: Amai, durfdegij daar naartoe gaan?
Toen wel .. nu voorlopig toch even niet.

©2008 - Ontwikkeld door Nick De Becker